Ahval, 24 Temmuz 2020

Tarihçiler “anakronizm” derken, eskiden yaşanmış bir olayın bugünün kıstaslarıyla yorumlanmasını kastederler. 
Dönemleri karıştırmak anlamında. Örneğin Büyük İskender Perslere karşı savaşırken insan haklarına aykırı davrandı dersek anakronizm yapmış oluruz. 

Çünkü o yıllarda insan hakları kavramı yoktu; o dönem için insan hakları gibi bir beklentimizin olması o dönemi anlamamış olduğumuzu gösterir.   

Hatta o yıllarda kimse Büyük İskender’e “çoluk çocuk, genç ihtiyar demeden neden sana karşı çıkanı – aslında ülkesini koruyanı - kılıçtan geçiriyorsun” diyerek ayıplamadı. Yenilen kaderine küstü, haline ağladı. O zaman savaşlar öyle olurdu. 

Bugün şehirler bombalanırken nasıl yapılanı “normal” bir savaş hali olarak kabulleniyorsak, o yıllarda yenilenlerin köle olarak satılmalarına, ayaklananların kazığa oturtulup günlerce yaşatılmalarına da ne şaşıran ne de “günahtır” diyen vardı. 

Tam tersine, katliamlar ve köleleştirmelerle ülkeleri ele geçirenlere “Büyük” unvanı da yakışık görülürdü. Bundan dolayı, örneğin Büyük İskender’i, anakronizm yapıp kötülememiz pek anlamlı olmuyor. Ama yine de bu konuda kocaman birkaç AMA var. 

Biz, eskiyi o yıllardaki anlayışlara göre değerlendirirken, aynı anda duygusal olarak taraf da oluyoruz. Örneğin, işkenceler ve katliamlar bizi rahtsız eder. Yapan “biz” olsak da, “bize” yapılmış olsalar da bu geçmiş hoş görünmez. Olmamış olmasını isterdik. 

Çünkü geçmişe ister istemez bugünün anlayışı ile bakıyoruz. İnsanlar tarafsız makineler değildir, inanç ve duyguları olan varlıklardır. Tarafsızlığımız da bugünkü tarafsızlığımız kadardır.

Özellikle, milli tarih söz konusu olunca geçmişin bugünün kıstaslarıyla yorumlanması sıradanlaşır. Hoşa gitmeyen, aslında bugünkü insanın kanını donduran olaylar es geçilir, ikincil sayılır, “unutulur”. 

Bilimsel görünmek isteyen anakronizmden söz eder: O zamanın şartları öyleydi, der örneğin. Ve bugünü yaşayan bir insan olarak bakar olaya. 

Ancak “o eski zamanların değerleri” derken yaşananları hangi taraftan baktığımız da önemli. O eski zamanlarda aynı olayı herkes aynı biçimde yaşamadı. Fethedilen kentlerde aileler parçalanıp, erkek, kadın, çocuklar diye ayrı satılırdı örneğin. Bir işe yaramayan yaşlılar ise, tahmin edersiniz, yaşlılar evine gönderilmezdi. 

Biz bugün geçmişteki olaylara bakarken, milli kimlik açısından taraf olarak bakarız. Köleyi satanla özdeşleşen biri, satılan köleyle özdeşlenen başka birinden farklı bir geçmiş görür. Daha doğrusu farklı duygular taşır ve dolayısıyla farklı bir geçmiş canlanır eskiyi düşünürken. 

Örnek: Amerika’da siyahlar ve beyazlar. Avrupa’da eski milli kahramanların heykellerine saldırılıyor; eski, bugünün açısından değerlendirildiğinden.  

1204 yılında İstanbul’u Katolikler adına fetheden Villehardouin anılarında kıvançla kentin nasıl fethedildiğini anlatır. Sayısız insan katledildi, elde edilen ganimet ise tarihte eşi olmamıştı, diye yazar. Bu yapılanlar için hayatta olanlar tabii ki suçlanamaz. Ancak eskiye bakışımız bugünün bir eylemidir.  

Eskiyi anakronizm yapmadan anlatacağız ama o geçmişin karşısında tarafsız da değiliz. Yapılanları bayram havası içinde kutlamamız da olanaklı, “keşke olmasaydı” diyerek geçmişi değerlendirmek de. 

Mayıs 2001 tarihinde Atina’yı ziyaret eden Papa II. Jean Paul, Katolikler adına Ortodokslar’dan 1204 fetihle ilgili özür diledi. Bu özür geçmişte yapılanları onaylamadığı, bu tür davranışları desteklemediği anlamındaydı. 

Bunlar aklıma Ayasofya camiye dönüştürüldüğü bu günlerde geldi. Çok eski bir uygulama yeniden denendi. Oysa dönem değişmiş, Fatih’in döneminde yapılanın yenilenmesi tam bir anakronizm. Böyle olduğu, ortaya çıkan tuhaf camiden belli oluyor. 

Dönem mozaiklerin sıvalanacağı dönem değil. Zorunlu olarak korunuyorlar. Görünen, içinde ikonaların bulunduğu, ibadet sonrasında günde beş vakit başka bir dinin sembollerinin ortaya çıkacağı bir cami.  Dünyada eşi yok herhalde. 

Oysa bir zamanlar her şey “normaldi”: Fetheden ötekinin ibadet yerini kendine mal ederdi ve hiç kimse de sesini çıkarmazdı. Oysa bugün bu aynı uygulama tepkilere neden oluyor.

Çünkü bugünün insanı eskiyi her ne kadar iyi anlayıp tarafsız yorumlasa da, o eski insanların değerlerini taşımıyor. Ötekinin ibadet yerine başka bir gözle, saygıyla bakıyor. On beşinci yüzyıldaki bir uygulama yirmi birinci yüzyılda tekrarlandığında bunu yapanlar çağ dışı görünümü veriyor.   

Bu kiliseyi inşa edenlerle ve içinde bin yıl ibadet edenlerle özdeşleşenler,   yani o geçmişteki insanlarla hayali bir bağ kuranlar, – veya bu insanlarla empati kuranlar - hâlâ eski adını taşıyan Ayia Sofia’yı cami olarak gördüklerinde ne hisseder? 

Bir an için, sınırın ötesinde kalmış Mimar Sinan’ın şaheseri Selimiye Camisini, “Selimiye Kilisesi”ne dönüştüğünü düşünün. Ve içinde başka bir dinin sembolleri, haçlar, ikonalar ve Yunanlılar kıvanç ve bayram havası içinde… 

Eskiden kılıç zoruyla, günümüzde top tüfekle toprak kazanılıyor. Başkasının malı bizim oluyor. Mesele bu gidişin karşısında kişisel yargımız ve kararımızdır.  Kararımız kişiliğimizdir. Bu tür olaylara karşı tutumumuzdur gündemde olan. Çifte standarda sığınmadan, nasıl bir dünya istediğimizi bilebilmektir. Bu tür “mülk kazanımı” hoşumuza gidiyor mu? 

Olan oldu, tabii. Geçmiş geçmiştir. Ama kıvanç ve bayram havası bugünle ve bizimle ilgilidir. Milli kimlik sığ ve bencil bir düşünme biçimi üretir. 

Ahval