Hiciv hem eleştiriyi hem de karşı olmayı içerir. Bu sanat ve ifade biçimi, iğnelemek ve alay etmek anlamı da taşır. Zaten bu özellikleri taşımayan “hiciv” olamaz.

İngilizcesi “satire”; ve hiciv insanların eksikliklerini de dile getirir. Eş anlamlı kelimeler olarak da mockery, ridicule, scorn, irony, caricature, sarcasm var; yani alay, küçümseme, ironi, karikatürleştirme var.

Sanat alanında ünlü hiciv örnekleri olarak aklıma Antik Yunan’da Aristofanes, Doğu’da Ömer Hayyam, Batı’da Moliere geliyor.

Hicvedilenin rahatsız olmaması da olanaksız. Alay edilen nasıl alınmasın ki? Hiciv incitir ve hicvedilen alınır ister istemez.

Ve bu noktada saygı gündeme gelir.

Saygı ile hiciv bir arada bulunabilir mi?

Bu konu tartışmaya açık. Tarih içinde hicvin (aslında eleştirinin) pahalıya mal olduğunu biliyoruz. Mutlakiyetçi ve baskıcı rejimlerde hiciv kabul görmez. Zaten bu tür rejimlerde, insanlar doğrudan eleştiride bulunamadıkları için özellikle hiciv yöntemini yeğlerler.

İktidarlar da özellikle hicve karşı olur.

İktidar derken yalnız kralı, sultanı, otoriter lideri demek istemiyorum. Kitleler de “iktidar” olabilirler. İktidar, gücünü kullanarak istediğini yaptırabilendir. İktidar bir kişi, bir rejim veya bir grup insan da olabilir.

Hicivden alınan “iktidar” tepki verir. Bu durumda çözüm artık bellidir: Hiciv cesaretlendirilmez. Uzun lafın kısası, hiciv yasaklanır. Alınanlar için bu yaklaşım en radikal, yani en kestirme çözümdür.

Baskıyı ve cezayı davet etmeyen hiciv ancak özel bazı durumlarda var olabilir. Bu ortamlara “eleştiriye açık” veya “demokratik” diyebiliriz. Özellikle katı inançların egemen olduğu ortamlarda hiciv var olamaz. Faşist ve komünist rejimlerde hiciv hiç sevilmemiştir.

Baskıcı rejimler ve çevreler “ciddidir”. Şaka yollu eleştirilerden hiç hoşlanmazlar. Mizah antidemokratik ortamlarda yeşermez, kabul görmez. “Saygı” bir savunma hattı olarak öne sürülür.

Yani alınanlar iktidar oldukları oranda hicvi de sınırlarlar: Hiciv yasaklanır ve herkes bir saygı dünyası içinde memnun yaşar. “Herkes” mi? Değil tabii! Birileri kendilerini artık ifade edemez. Aslında kendini ifade eder ama ancak “iktidarın” çizdiği sınırların içinde.

Bu sınırlar her ülkede farklıdır. Batı’da hiciv sınırları daha geniştir. Muhafazakâr toplumlarda ve gelişmekte olan ülkelerde demokrasi alanındaki eksikliklere paralel olarak hiciv de nasibini alır.

Düne kadar, yani son on yıllara kadar bu alanda sorunlar sınırlıydı. Her toplumun içinde kendi anlayışları, gelenekleri ve ahlak anlayışlarına göre insanlar gerekli “saygının” sınırlarını zorlamazlardı.

Küreselleşme ile işler bozuldu. Farklı kültür ve eleştiri anlayışlarına sahip insanlar bir arada veya yakın temas içinde yaşamaya başlayınca baskıcı talepler ortaya çıkmaya başladı. Tahammülsüz ortamlardan gelen kimseler, ilginçtir, bir paradoks olarak, “saygı” adına ifade özgürlüklerini kullanmak isteyenlere karşı tahammülsüzlük ve saygısızlıkla davranmaya başladılar.

Demokrasinin ve insan haklarının bolca konuşulduğu günlerimizde ve ötekine saygı duyulmasının gereğinin hatırlatıldığı ortamımızda, mizah ve hiciv yolu ile ortaya çıkan eleştiri hakkının sınırlandığının farkında bile olmamaya meylettik.

Laik veya dinî farklı inançları izleyen insanlar pek çoktur. Herhalde hepimizin bir kutsalı vardır.

Kendi görüşleri veya sembolleri hicvedilince alınan kalabalıklar da gittikçe “saygıda” ısrarlı olmaktalar.

Kendi hesabıma söyleyeyim, yazmaktan kaçındığım pek çok konu birikti. Akıl dışı ve saçma görüşleri hicvetmekten bile kaçınır oldum. Çünkü hemen alınmak meşruiyet kazanmış. Saygı talebi öcüye dönüşmüş. Örnek vermekten bile çekiniyorum.

Alınanlar, kendi görüşlerinin eleştirilmemesini ve hele hicvedilmemesini hak olarak görüyor. Yani kendi tahammülsüzlükleri hak olmuş.

Ve bu durum sineye çekiliyor. Buna popülizm de denebilir herhalde.

Yüzyılımızda yeni olan, bir arada yaşamanın ve coğrafyalar arasında iletişimin ilk kez çok ileri boyutlarda artmış olmasıdır. Artan her türlü “saygı” talepleri, demokrasinin kazanımlarına bir tehdit oluşturmakta.

İfade özgürlüğüne saygı gerilemekte, tahammülsüzlüğe ve tabulara saygı artmaktadır.