Ηρακλής Μήλλας, Φεβρουάριος 2012, για το «Διαβάζω»

Ο Πολιτικός Ορχάν Παμούκ

     Ο Τούρκος λογοτέχνης δεν έχει πολλές επιλογές, σχεδόν πάντα καταλήγει να έχει εμπλακεί στην πολιτική. Σε αυτό τον ωθεί η σχέση που υπάρχει μεταξύ του πολίτη και του συγκεντρωτικού κράτους. Η ατομικότητα του ποιητή και του συγγραφέα συνήθως απειλείται από την εξουσία που δεν επιδέχεται μεγάλες αποκλίσεις από την επίσημη κρατική πορεία. Τελικά παρασύρεται σε ένα ιδεολογικό-πολιτικό χώρο χωρίς αυτό να είναι αποτέλεσμα της συνειδητής του απόφασης.

     Τις μέρες που έγραφα αυτές τις φράσεις ο διακεκριμένος πολέμαρχος δημοσιογράφος Τσετίν Αλτάν – και πατέρας δύο γιών, του Μεχμέτ και του Αχμέτ, Αλτάν, γνωστών δημοσιογράφων, αμφότεροι κάτω από πιέσεις σήμερα, ο ένας έχοντας εκδιωχτεί από την εφημερίδα όπου αρθρογραφούσε επειδή καταφέρθηκε κατά της κυβερνητικής πολιτικής και ο δεύτερος έχοντας μηνυθεί από τον πρωθυπουργό για «προσβολή» (δηλαδή για την κριτική που άσκησε) - θύμισε στην στήλη του (Milliyet, 16.2.1012) τα πάθη δύο λογοτεχνών. Ο πρώτος είναι ο Αμπτουλχάκ Χαμίτ ο οποίος το 1878 απολύθηκε από το υπουργείο εξωτερικών λόγω του θεατρικού έργου που εξέδωσε (καυτηρίαζε αφηρημένα κάποιο δυνάστη) και ο δεύτερος, εξήντα χρόνια αργότερα, το 1938 ο ποιητής Ναζίμ Χικμέτ που καταδικάστηκε σε τριάντα χρόνια κάθειρξη επειδή «υποκίνησε τους νέους σε επανάσταση». (Σας θύμισε τον Σωκράτη;)        

     Το 2012 ο Ορχάν Παμουν προτιμά τα ζει στο εξωτερικό επειδή από πολλούς Τούρκους θεωρείται «προδότης» και «εχθρός των Τούρκων» (όπως στην Ελλάδα ορισμένοι θα έλεγαν «ανθέλληνας») γιατί τόλμησε να πει το 2005 σε ένα ξένο δημοσιογράφο ότι «εμείς οι Τούρκοι σφαγιάσαμε ένα εκατομμύριο Αρμένιους» και αυτή η δήλωση του δημοσιεύτηκε σε ένα περιοδικό στην Ελβετία. Απειλήθηκε η ζωή του. Αλλά και τα τουρκικά δικαστήρια αναγνώρισαν το δικαίωμα σε κάθε Τούρκο πολίτη να μπορεί, ο καθείς χωριστά, να μηνύει τον συγγραφέα για «εξύβριση του τουρκισμού» βάσει αυτής του της δήλωσης (22.1.2008).[1]

     Αλλά και μια άλλη ιδιαιτερότητα χαρακτηρίζει τους λογοτέχνες της Τουρκίας. Θεωρούνται διανοούμενοι (münevver, entelektüel ή aydın στα τουρκικά) και αυτή η ιδιότητα παραπέμπει σε «υποχρεώσεις». Ο διανοούμενος ορίζεται και εκλαμβάνεται ως ένας πρωτοπόρος που θα πρέπει να πασχίσει με αυταπάρνηση για τα κοινά και για τους συνανθρώπους του. Υπάρχουν πολλοί θρύλοι που εξυμνούν τους λαϊκούς ποιητές των περασμένων αιώνων που ύψωσαν το ανάστημά τους κατά της εξουσίας (του σουλτάνου, π.χ.) και που το πλήρωσαν αυτό ακριβά. Ας τους παρομοιάσουμε με τους «εθνομάρτυρες» για να γεφυρώσουμε τις διαφορετικές παραδόσεις. Αλλά η μεγάλη διαφορά έγκειται στο ότι στην Τουρκία αυτοί οι ήρωες απεικονίζονται να πολεμούν όχι τον «άλλο» άλλα την εξουσία. Ο αγώνας είναι για το «δίκαιο» και σαφώς όχι υπέρ του κράτους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μεμέτ όπως σκιαγραφείται από τον Γιασάρ Κεμάλ στο μυθιστόρημα Ιντζέ Μεμέτ (1953).

   Έτσι έχουμε δύο πόλους που αναπαράγουν το ίδιο σκηνικό: Ο Τούρκος διανοούμενος αισθάνεται ότι δεν μπορεί να είναι αμέτοχος στα κοινά και να ταυτίζεται με (τον πραγματικό ή φανταστικό) λαό, το δε κράτος να είναι ανήσυχο γιατί πιστεύει ότι «αυτοί» δεν είναι αρκετά πιστοί ή ότι είναι ύποπτοι. Τελικά ο διανοούμενος (και ο συγγραφέας) που «τα έχει καλά» με τις αρχές (υπάρχουν και αυτοί) περιφρονείται. Οι κακουχίες των συγγραφέων που προκαλούνται από τις αρχές λειτουργούν σε άλλους χώρους ως θετικές συστατικές επιστολές. Οι διανοούμενοι έχουν μια κοινωνική «αποστολή». Γι αυτό το τουρκικό μυθιστόρημα είναι «γενικά» πολιτικό και η λογοτεχνία είναι φορέας αποστολών. Ακόμα και τα μυθιστορήματα της προ-νεοτούρκων εποχής (πριν το 1910), τα οποία κατακρίθηκαν ως ελιτίστικα και αποκομμένα από τις ανάγκες και τα προβλήματα του απλού άνθρωπου, με μια πληρέστερη ανάλυση αποδεικνύονται ότι εμπεριέχουν πολλά κοινωνικά μηνύματα. Αυτά τα μυθιστορήματα δεν ήταν εθνικιστικά – στην ουσία αυτό είχε ενοχλήσει - αλλά ήταν κοινωνικά με την έννοια ότι με ένα διδακτικό τρόπο παρουσίαζαν το πώς θα πρέπει να λειτουργούν οι άνθρωποι.[2]

     Ο Ορχάν Παμούκ δημιούργησε μέσα σε αυτό το πλαίσιο και επηρεασμένος από αυτές τις παραδόσεις. Ο ίδιος υποστήριξε ότι μόνο το Χιόνι (Κar) είναι πολιτικό μυθιστόρημα και ότι δεν θα ξαναγράψει άλλο παρόμοιο. Όντως στο Χιόνι διακωμωδεί τους εθνικιστές και το σύγχρονο κεμαλικό καθεστώς. Αλλά η πραγματική κριτική του εκφράστηκε έμμεσα σε ένα θέμα που θεωρείται ταμπού. Το Χιόνι εξελίσσεται στην πόλη Καρς η οποία συνορεύει με την Αρμενία και κάποτε φιλοξενούσε ένα μεγάλο αριθμό Αρμενίων. Ο Παμούκ δεν αναφέρεται στην ιστορία και στους Αρμένιους οι οποίοι πλέον δεν υπάρχουν στο Καρς, αλλά κάνει κάτι άλλο: Μέσα σε 426 σελίδες αναφέρεται 27 φορές (μέσο όρο κάθε 16 σελίδες) στους Αρμένιους του Καρς ή στα κτίσματα τους που θυμίζουν τους παλιούς κάτοικους αυτής της πόλης. Οι ήρωες του μυθιστορήματος κυκλοφορούν μέσα στην πόλη και ο Παμούκ περιγράφει τον χώρο με συνεχείς αναφορές στους Αρμένιους: «πέρασε μπρος από το αρμένικο νοσοκομείο» ή «σταμάτησε εμπρός στο εγκαταλειμμένο αρμένικο σπίτι». Αυτή η αφήγηση δεν αποτελεί παραβίαση κάποιου νόμου, αλλά θα πρέπει να είναι πολύ εκνευριστική για τους εθνικιστές Τούρκους.[3]

     Τα άλλα του μυθιστορήματα όντως δεν είναι σε αυτόν τον βαθμό πολιτικά αλλά ορισμένες θέσεις του θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μια ιδεολογική παρέμβαση. Στο Λευκό Κάστρο, π.χ., η θέση ότι ένας «δυτικός» και ένας «από την ανατολή» αλλάζουν θέση με ένα «φυσιολογικό» τρόπο φέρει το μήνυμα ότι – παρά την αντίθεση πολλών εθνικιστών – αυτές οι διακρίσεις και αποκλίσεις είναι τεχνικές. Στο Το Όνομα μου είναι Κόκκινος παρουσιάζει το βάθος μιας οθωμανικής τέχνης, της μινιατούρας. Αυτοί που παρακολουθούν τις ιδεολογικές συγκρούσεις μέσα στην Τουρκία διαισθάνονται ότι αυτό το μυθιστόρημα φέρνει στο προσκήνιο παραδοσιακές οθωμανικές τέχνες τις οποίες το κεμαλικό καθεστώς προσπάθησε να εξαλείψει, σε ορισμένες περιπτώσεις με απαγορεύσεις.

     Το έργο του Ο. Παμούν επιδέχεται μια πολιτική ανάγνωση, ειδικά όταν τα κείμενα συνδυαστούν με τις πολιτικές του τοποθετήσεις στον δημόσιο χώρο. Ως ένας Τούρκος διανοούμενος δεν έλειψε στις πάμπολλες πολιτικές παρεμβάσεις των δημοκρατών της Τουρκίας όταν πήραν θέση σε θέματα ανθρωπίνων και δημοκρατικών δικαιωμάτων. Ο Ο. Παμούκ ανήκει στους κύκλους που χαρακτηρίζονται «φιλελεύθεροι/ πρώην αριστεροί» οι οποίοι είναι πλησιέστερα στους δημοκράτες ισλαμιστές και κατά των κεμαλιστών εθνικιστών. Αυτή η πολιτική του ταυτότητα εξηγεί και τα πολιτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει στην χώρα του.

*